W ciągu 30 lat istnienia Funduszu Spójności zainwestowano kwotę niemal 179 mld euro z przeznaczeniem na spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną UE.

Fundusz Spójności, utworzony na podstawie traktatu z Maastricht jako niezbędne uzupełnienie jednolitego rynku w ramach zestawu narzędzi służących realizacji polityki spójności, miał za zadanie wspierać inwestycje w obszarze infrastruktury transportowej oraz ochrony klimatu i środowiska naturalnego. Poprawa zaopatrzenia w wodę i przetwarzania odpadów, efektywność energetyczna, energia ze źródeł odnawialnych oraz infrastruktura drogowa i kolejowa znajdują się wśród jego najważniejszych celów.

Działalność funduszu koncentruje się na państwach członkowskich o DNB poniżej 90 proc. średniej UE, co ma sprzyjać konwergencji między gospodarkami europejskimi. Wsparcie z Funduszu Spójności, podobnie jak wszystkie środki finansowe dostępne w ramach polityki spójności, przyczynia się do wzrostu dochodów narodowych państw będących beneficjentami. Pierwszymi państwami, w których DNB wzrósł powyżej progu kwalifikowalności wynoszącego 90 proc. średniej UE, były Irlandia i Hiszpania.

Mosty, linie metra, porty lotnicze, kolej dużej prędkości i wiele więcej

W ramach Funduszu Spójności sfinansowano symboliczne projekty, które przekształciły całe regiony i miasta, pomagając im wyeliminować zaległości w stosunku do pozostałych państw UE. Na przykład w 1998 r. środki z funduszu przeznaczono na budowę mostu Vasco da Gamy w Lizbonie, w Portugalii, najdłuższego mostu w UE (12,3 km długości). Dzięki funduszowi możliwa była budowa zapory Alqueva na rzece Gwadiana, na południu Portugalii, która jest jednym z największych strategicznych zbiorników rezerwowych wody w Europie.

Fundusz odegrał również decydującą rolę w rozwoju transeuropejskich sieci transportowych (TEN-T), za sprawą wsparcia budowy i modernizacji dróg TEN-T o długości 7 800 km i tras kolejowych TEN-T o długości 3 650 km, a także licznych akweduktów i tuneli.  Z jego środków sfinansowano najdłuższy tunel kolejowy w Europie Południowo-Wschodniej, powstający w Bułgarii, na trasie między miastami Elin Pelin – Vakarel – Kostenets.  Środki z funduszu przyczyniły się do budowy drugiej linii kolejowej między miejscowością Koper (główny port Słowenii nad Morzem Adriatyckim) a Divača, która znacznie zwiększy przepustowość transportu towarowego i zapewni połączenie z austriacką siecią kolejową.

W Hiszpanii Fundusz Spójności posłużył jako pomoc w stworzeniu nowoczesnej sieci kolei dużej prędkości. Linia kolei dużej prędkości na trasie Madryt – Barcelona – granica z Francją o łącznej długości 804 km jest jedną z głównych osi komunikacyjnych między Hiszpanią a resztą Europy.

Dzięki funduszowi linia kolejowa na trasie Warszawa – Gdynia umożliwiła poprawę transportu pasażerskiego w korytarzu Morze Bałtyckie – Morze Adriatyckie, a na trasach łączących główne miasta Polski eksploatowany jest nowoczesny tabor kolejowy.

Środki z funduszu zainwestowano w zrównoważony transport publiczny w miastach, na przykład w linie metra w Warszawie, Budapeszcie, Bukareszcie, Sofii i Pradze. Także budowa linii tramwajowej w dzielnicy Petrzalka w Bratysławie, w połączeniu ze słynnym mostem, była możliwa dzięki wsparciu z Funduszu Spójności.

Co więcej, Fundusz Spójności pomógł w budowie portów lotniczych i usprawnieniu połączeń z państwami członkowskimi, które przystąpiły do UE na początku XXI wieku: za przykład posłużyć mogą choćby lotniska w Talinie, Warszawie, Wrocławiu i Rzeszowie. 

Przeciwdziałanie zmianie klimatu oraz ochrona środowiska naturalnego i zdrowia obywateli

Fundusz wspierał również inwestycje w infrastrukturę, w tym podłączenie 6 mln osób do instalacji czystej wody pitnej oraz 10,5 mln osób do instalacji oczyszczania ścieków. Umożliwił recyckling 4,2 mln ton ścieków komunalnych.

Projektem o ogromnym znaczeniu środowiskowym dla gospodarki zrównoważonej i ekologicznej, który poprawia jakość życia tysięcy obywateli, jest oczyszczalnia ścieków w Aleksandropolis, w Grecji, która pozwala na ograniczenie o 60 proc. ścieków pochodzących z czterech gmin w obrębie prefektury Rodopi oraz z dwóch gmin w obrębie prefektury Evros.

Infrastruktura oczyszczania ścieków na południu Malty oraz system gospodarki wodnej dla największych aglomeracji na Łotwie sprawiły, że oczyszczanie ścieków jest efektywniejsze, a jakość wody pitnej uległa poprawie.

Jeżeli chodzi o sektor czystej energii, z Funduszu Spójności przeznaczono środki na instalację technologii korzystających z energii ze źródeł odnawialnych, produkujących elektryczność dla niemal 20 tys. gospodarstw domowych na Litwie.

Środki z funduszu zainwestowano w ochronę przeciwpożarową lasów dla 8,3 mln ludzi, a także w ochronę przeciwpowodziową dla 11,4 mln ludzi. Na przykład na Węgrzech zbudowano system ochrony przeciwpowodziowej oraz zbiornik przeciwpowodziowy, aby chronić region górnej Cisy przed wylaniem rzeki Cisy.

Kontekst

Finansowy Instrument Spójności – bo tak na początku nazywano Fundusz Spójności – ustanowiono 1 kwietnia 1993 r. Wszedł on w życie w 1994 r., aby umacniać gospodarczą, społeczną i terytorialną spójność UE oraz aby wyeliminować zaległości niektórych państw w stosunku do pozostałych państw UE.

Pierwszymi państwami korzystającymi z Funduszu Spójności były Grecja, Irlandia, Portugalia i Hiszpania (w latach 1994–99); a następnie, po 2004 r. – Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry; Bułgaria i Rumunia (od 2007 r.) oraz Chorwacja (od 2013 r.).

Od 2004 r. budżet Funduszu Spójności istotnie się zwiększył: 18 mld euro w latach 1994–1999, 30,6 mld euro w latach 2000–2006, 68,5 mld euro w latach 2007–2013 i 61,4 mld euro w latach 2014–20.

W okresie programowania 2021–2027 ponad 37 proc. środków z alokowanej na fundusz kwoty 48,03 mld euro zostanie przeznaczonych na wsparcie celów klimatycznych. Kwota ta obejmuje to 6,9 mld euro przeznaczone na ekologiczny transport miejski, 3,3 mld euro na efektywność energetyczną i 16,9 mld euro na inwestycje w transport kolejowy i drogowy TEN-T.

Z Funduszu Spójności korzysta obecnie 15 państw członkowskich, w których dochód narodowy brutto (DNB) na mieszkańca wynosił w momencie zawierania porozumienia w sprawie wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027 mniej niż 90 proc. średniej UE: Bułgaria, Czechy, Estonia, Grecja, Chorwacja, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja i Słowenia.